Humanistyczny modernizm. Maciej i Stanisława Nowiccy

Wstęp

Dwie wybitne postaci – Stanisława Nowicka (z domu Sandecka) i Maciej Nowicki – na stałe zapisały się na kartach amerykańskiej i polskiej historii architektury.

Ona, utalentowana graficzka i projektantka, została pierwszą w historii Stanów Zjednoczonych profesorką architektury. On, mimo młodego wieku, współpracował z największymi architektami przy prestiżowych zleceniach, których realizację przerwała tragiczna śmierć. Historia Nowickich to fascynująca opowieść o pasji tworzenia, wspólnym życiu, możliwościach i ograniczeniach burzliwej pierwszej połowy XX wieku. Na podstawie doświadczeń swoich, dramatycznej historii kraju ich pochodzenia, ale też dzięki wielkiej nadziei na lepsze jutro zbudowali podstawy innowacyjnego programu nauczania i projektów architektonicznych, które zmieniły historię sztuki. Łącząc najnowsze osiągnięcia konstrukcyjne z wielkim szacunkiem dla lokalnego kontekstu, zdolnościami rozmowy i zrozumienia drugiego człowieka, stworzyli humanistyczny modernizm, który otwierał ówczesne rozumienie architektury na nowe pola.

Choć architektura Nowickich często bywa postrzegana przez pryzmat najbardziej ikonicznej realizacji – Dorton Areny w Raleigh, wystawa prezentuje wszechstronne podejście duetu i niezwykłą różnorodność obszarów działalności i projektów. Do dziś czerpać możemy z nich inspiracje do bardziej odpowiedzialnego, wrażliwego planowania i budowania, odpowiadającego na współczesne wyzwania środowiskowe i społeczne.

Maciej Nowicki

Maciej (Matthew) Nowicki (1910–1950) był pionierem innowacyjnego podejścia do architektury, które łączyło tę dziedzinę z inżynierią i w okresie powojennym rozszerzało rozumienie ich obu.

Krótko po narodzinach Macieja rodzina Nowickich przeprowadziła się z Czyty w Kraju Zabajkalskim na Syberii do Krakowa. Tam silnie zaangażowała w działalność polityczną. Jego ojciec Zygmunt był prominentnym działaczem lewicy niepodległościowej, a matka Filipina wspierała polskie tradycje i wartości w swojej społeczności.

Zainteresowanie Macieja rysowaniem rozkwitało podczas wizyt w Muzeum Sztuk Pięknych w Chicago, gdzie jego ojciec, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, pełnił funkcję konsula generalnego. Po powrocie do kraju w 1929 roku Nowicki rozpoczął studia w dziedzinie sztuki w Krakowie, a później architektury na Politechnice Warszawskiej. Poślubił architektkę Stanisławę Sandecką, z którą założył pracownię.

Podczas drugiej wojny światowej Nowiccy stawiali czoła trudnym okolicznościom. Maciej pozostawał aktywny w podziemnych konkursach architektonicznych, uczył murarstwa i kontynuował prowadzenie zajęć projektowych na Politechnice Warszawskiej, pomimo że nauczanie architektury było zakazane przez Niemców.

Po wojnie Maciej powrócił do pracy nad planami odbudowy Warszawy. Później wyjechał do Stanów Zjednoczonych jako doradca kulturalny przy misji dyplomatycznej i brał udział w projektowaniu siedziby Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku. Wraz żoną wykładali w Szkole Architektury na North Carolina State College, której został mianowany pierwszym kierownikiem.

Zginął śmiercią tragiczną w sierpniu 1950 roku w spowodowanej pożarem silnika katastrofie lotniczej nad Pustynią Libijską.

Nowicki nosił w sobie ziarno nowej epoki. W swoich projektach łączył spontaniczność i dyscyplinę, siłę i miłość, formę i funkcję, konstrukcję i symbol. Ukończenie tego, co przerwała jego śmierć, będzie wymagało kreatywnego wysiłku całego pokolenia.

Lewis Mumford (1895–1990), amerykański historyk, socjolog, filozof technologii i krytyk literatury, który zasłynął szczególnie dzięki tekstom poświęconym rozwojowi urbanistyki i miejskiej architektury

Stanisława Sandecka-Nowicka

Stanisława Nowicka, z domu Sandecka (1912–2018) była pierwszą w historii kobietą, która otrzymała w Stanach Zjednoczonych tytuł profesora na uczelni architektonicznej. Początki jej kariery sięgają studiów na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Równolegle do aktywności na polu architektonicznym zajmowała się grafiką użytkową – i to właśnie od plakatów rozpoczęła się wspólna praca duetu Nowicki–Sandecka.

Stanisława i Maciej wszystkie swoje projekty podpisywali wspólnie. Oprócz plakatów projektowali druki ulotne i ilustracje oraz wnętrza, m.in. polskiego pawilonu na światową wystawę Sztuka i technika w życiu nowoczesnym w Paryżu w 1937 roku. Stanisława wraz z mężem została tam nagrodzona grand prix i diplome d’honneur za zestaw plakatów i panneau dekoracyjne w polskiej sekcji. Przez rok współpracowała z Le Corbusierem w zakresie fotomontażu dla pawilonu „Temps Nouveaux” oraz – w ramach stypendium przyznanego przez rząd francuski – nad projektem stadionu.

Po wojnie architektka Biurze Odbudowy Stolicy tworzyła plany odbudowy Warszawy. Była współautorką Domu Turysty w Augustowie i Paraboleum w Raleigh. W 1950 roku wraz z Williamem H. Deitrickiem zrealizowała projekt wnętrza Carolina Country Club. W 1951 roku Sandecka-Nowicka rozpoczęła działalność akademicką na University of Pennsylvania. Od uzyskania w 1963 roku tytułu profesora architektury często nazywano ją tam grand dame. Wraz z architektką wnętrz Georgią Gray prowadziła w Filadelfii sklep z nowoczesnymi meblami.

W 1987 roku otrzymała Medal American Institute of Architects, a w 2016 roku uhonorowano ją medalem Gloria Artis za zasługi dla polskiej kultury.

Początki

Początki wspólnego projektowania Stanisławy Sandeckiej i Macieja Nowickiego sięgają 1931 roku, kiedy to jeszcze jako studenci założyli pracownię dekoracyjno-graficzną. Ich pierwszym zleceniem był projekt wystroju oraz druki na doroczny Bal Architektury Politechniki Warszawskiej. Do 1936 roku wykonali około 20 plakatów, w większości wystawionych przez Instytut Propagandy Sztuki w Warszawie (1933, 1934), były wśród nich „Bal Młodej Architektury”, „Zima w Polsce” czy „Morze to potęga Polski”.

Ich projekty zdobyły liczne nagrody. Doceniano warsztat i walory artystyczne. Źródeł dyscypliny formalnej i wyrazu estetycznego krytycy dopatrywali się w ich architektonicznym wykształceniu. W latach Stanisława i Maciej 1934–1939 należeli do Koła Artystów Grafików Reklamowych (KAGR), które było formalnie pierwszym stowarzyszeniem zawodowym grafików projektantów gwarantującym wysokie standardy estetyczne w dziedzinie reklamy.

Stanisława poznała go na studiach i ani przez chwilę nie wątpiła w jego architektoniczny geniusz. Jednak, jak bywa w życiu akademickim, to ona częściej zdobywała nagrody i to ją profesorowie uważali za przyszłą wybitną architektkę. Być może nie mylili się, gdyż od początku do końca zawodowej kariery Macieja łączyło ich partnerstwo tak bliskie, że wspólnym podpisem sygnowali projekty tkanin i ilustracje książkowe. Żona, jako przychylny krytyk i katalizator, odgrywała istotną rolę w jego pracy, mimo że nie zawsze brała w niej czynny udział.

Projekt Domu Turysty w Augustowie (obecnie Zajazd Hetman) to wspólne dzieło Macieja i Stanisławy Nowickich oraz Władysława Stokowskiego. Zaprojektowany z myślą o zmotoryzowanych poruszających się trasą Warszawa–Wilno mieścił 64 jedno- i dwuosobowe pokoje, restaurację oraz kawiarnię. Łączył funkcjonalizm z tradycyjnymi materiałami – kamieniem i drewnem. Zachowany dziennik budowy wskazuje na wiodącą rolę Stanisławy Nowickiej w nadzorowaniu postawania obiektu. Zniszczone w trakcie wojny wnętrza odbudowano bez zachowania oryginalnego wystroju.

W 1948 roku kontynuując prace przy projekcie ONZ, Nowicki rozpoczął współpracę z architektem Clarence’em Steinem. Zaprojektowali okrągłą, podwyższoną platformę dla pieszych na Columbus Circle, w południowo-zachodnim rogu Central Parku w Nowym Jorku, a także opracowali koncepcję targu na świeżym powietrzu w Kalifornii. Nowojorski projekt bazował na rozdzieleniu ruchu pieszego od kołowego, w czym odnaleźć można echa jego wcześniejszych projektów odbudowy Warszawy. Projektowany obiekt miał stać się czymś więcej niż elementem infrastruktury – miała być to przestrzeń obserwacji i celebracji miejskiego życia, określanego przez autorów „teatrem ruchu ulicznego”. Także forma budowli wykraczała poza czysto użytkowe aspekty – rozrzeźbiona, dynamiczna i oparta o ekspresyjną konstrukcję posadowioną na rozszerzających się ku górze kolumn wykonanych z betonu.

Warszawa

Niemiecki atak na Polskę we wrześniu 1939 roku, dokonany przy współpracy z Związkiem Radzieckim, doprowadził do okupacji całego kraju. W tym czasie Warszawa liczyła ponad 1,3 miliona mieszkańców.

Warszawa była najbardziej doświadczonym podczas drugiej wojny światowej miastem. Szacuje się, że około 85% jej lewobrzeżnej części uległo destrukcji. Zniszczone zostały wszystkie mosty na Wiśle, 90% budynków przemysłowych, 90% zabytków i ponad 70% budynków mieszkalnych. Ucierpiało 70% obiektów edukacyjnych oraz 95% kulturalnych. Infrastruktura kolejowa i tramwajowa praktycznie przestały istnieć.

Odbudowa Warszawy

Powojenna Warszawa była morzem gruzów. Jednak 3 stycznia 1945 roku, jeszcze przed zajęciem miasta przez Armię Czerwoną, tymczasowy rząd lubelski podjął decyzję o odbudowie Warszawy. Aby skoordynować ten ogromny projekt, utworzone zostało Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). Robotom przewodzili wybitni specjaliści, w tym Jan Zachwatowicz, Roman Piotrowski i Józef Sigalin. Prawie połowa zasobów finansowych i materiałowych Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej przez kilka powojennych lat była przeznaczana na ten cel. Spośród 957 zabytków wpisanych do rejestru, tylko 34 przetrwały wojnę w dobrym stanie.

W 1980 roku UNESCO wpisało warszawską Starówkę na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Było to pierwsze wyróżnienie przyznane miastu, które zostało całkowicie odbudowane.

Projekty Nowickiego

Pierwsze podejścia do planowania powojennej Warszawy rozpoczęły się już w trakcie niemieckiej okupacji. Podziemna szkoła architektury działała z myślą o przyszłej potrzebie rekonstrukcji stolicy. Tuż po wojnie znany ze swoich osiągnięć dydaktycznych i projektowych Maciej Nowicki został mianowany głównym projektantem centralnej części miasta.

Projekty Nowickiego obejmowały centrum z budynkiem parlamentu o monumentalnej formie na planie okręgu, z dachem zawieszonym na stalowych linach. Budynek o eksperymentalnej konstrukcji został usytuowany w dolinie Wisły, na wyznaczonej przez architekta nowej osi urbanistycznej, łączącej najważniejsze punkty na mapie odbudowywanego miasta.

Dzielnica biznesowa, zlokalizowana na terenie byłego getta warszawskiego w rejonie Grzybowa, stanowiła wyzwanie ze względu na duże zniszczenia dokonane przez hitlerowców. Zamiast usuwać gruz, Nowicki zaproponował włączenie go do projektu, aby kształtować różnice w wysokości ulic. Układ urbanistyczny oparł na koncepcji „dużych bloków miejskich”. Proponował wykorzystać gruz do oddzielenia poziomów ruchu kołowego i pieszego, co miało zapewnić bezpieczeństwo. Budynki komercyjne zostały zaprojektowane z maksymalnie czterema kondygnacjami, skoncentrowano się przy tym na zachowaniu ludzkich proporcji.

Być może nie ma architekta, którego życiorys tak dobrze ilustruje dylematy i wybory, przed którymi stają współcześni projektanci; czy też tak wrażliwie wskazuje kierunek, w którym musi zwrócić się humanistyczna kultura, jeżeli chce zerwać ze sterylnością i dehumanizacją, które zagrażają naszej cywilizacji.

Gmach Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku

Pod koniec 1945 roku Nowicki wyjechał do Stanów Zjednoczonych jako doradca kulturalny polskiej misji dyplomatycznej, a następnie z ramienia Polski uczestniczył w pracach Komisji Konsultantów ds. Projektów Organizacji Narodów Zjednoczonych. Architekt znalazł się w gronie grupy pracującej nad projektem Wallace’a Harrisona, wraz z tak wybitnymi osobami jak Le Corbusier czy Oscar Niemeyer.

Nowicki widział w siedzibie ONZ nie tylko zbiór budynków, lecz także fizyczną manifestację zjednoczonego powojennego świata. Dzięki silnej, konstruktywistycznej formie, powiązanej z uniwersalnymi siłami grawitacji i prawami fizyki, nowoczesna architektura mogła stać się symbolem nadziei.

North Carolina State Fairgrounds

Dzięki współpracy z Williamem Henleyem Deitrickiem, Nowicki mógł uczestniczyć w szerokim zakresie działań projektowych w Raleigh. Począwszy od stycznia 1950 roku, pracowali nad projektami terenów targowych stanu Karolina Północna. Nowicki i Deitrick odbyli liczne spotkania z urzędnikami Fairgrounds, których celem było promowanie Karoliny Północnej jako postępowego stanu. Po serii projektów, które zostały ukończone z wielkim trudem, Nowicki otrzymał zlecenie na projekt, który w końcu pozwolił mu wyrazić swoją wizję architektoniczną.

Dorton Arena w Raleigh, Karolina Północna

Paraboleum (obecnie Dorton Arena) w Raleigh to bez wątpienia realizacja, która z nazwiskiem „Nowicki” kojarzy się najczęściej. Właśnie przez jej pryzmat postrzega się najczęściej twórczość bohaterów wystawy. Inżynieryjne możliwości i wirtuozerię formy ilustruje jedynie niewielki wycinek bogatego, choć często pozostającego jedynie na papierze dorobku.

Arena, pomimo swej niecodziennej formy, miała pełnić przyziemną funkcję pawilonu zwierząt hodowlanych – stanowić część kompleksu targowego North Carolina State Fairgrounds. Z tego powodu szybko zyskała przydomek „Krowiego Pałacu” (ang. Cow Palace). Jednocześnie stała się symbolem rozwijającego miasta i głównym miejscem organizacji lokalnych uroczystości.

Kompozycja obiektu oparta jest na dwóch parabolicznych łukach żelbetowych, o płaszczyznach pochylonych w przeciwnych kierunkach. Pomiędzy nimi, ponad wielką jednoprzestrzenną areną, na stalowych linach zawieszony jest dach.

Istotą tego innowacyjnego rozwiązania jest całkowite odejście od ustalonego klasycznego wzorca w formie układu słupów i belek. Dach wydaje się unosić w powietrzu ponad w pełni przeszklonymi ścianami bez funkcji nośnej. Artykuł w „Architectural Forum” podaje, że Nowicki „szukał przede wszystkim nie unikalnej konstrukcji, ale unikalnej przestrzeni. (…) Niezwykłe zakrzywienie przestrzeni w górę, dokładne przeciwieństwo kopuły, gwarantuje maksymalną ilość światła dziennego”. Nowicki często powtarzał, że istotą architektury jest nieustająca walka człowieka z prawem grawitacji.

Paraboleum zostało ukończone w 1953 roku, już po śmierci Macieja Nowickiego. Prace kontynuowali William Henley Deitrick oraz konstruktor Fred Severud. Arena otrzymała nagrodę American Institute of Architects, a w 1972 roku została wpisana do krajowego rejestru miejsc historycznych ze względu na doniosłe znaczenie dla architektury.

Czandigarh, Indie

Największym, a jednocześnie ostatnim zleceniem Macieja Nowickiego było zaprojektowanie Czandigarh, nowej stolicy północnoindyjskiego stanu Pendżab, we współpracy z Albertem Mayerem i Julianem Whittleseyem. Indie były szansą dla Nowickiego do zestawienia swoich doświadczeń z nowym kontekstem. Właśnie w takich warunkach możemy dostrzec jego zdolność asymilacji w nieznanym środowisku, czerpania z lokalnej wiedzy oraz odpowiadania na nieznane wcześniej uwarunkowania klimatyczne czy społeczne.

Zafascynowane projektami i metodami Nowickiego władze Indii zaproponowały mu nadzorowanie budowy Czandigarh, oferując stanowisko ministerialne. Zanim projekt ruszył, architekt musiał jednak wrócić do Raleigh, ale w drodze do domu zginął w katastrofie samolotu.

Kolofon

Organizator: Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki
Współorganizator: ZODIAK Warszawski Pawilon Architektury
Kurator: Kacper Kępiński
Współpraca kuratorska: Karolina Częczek, Grzegorz Piątek
Architektura wystawy: Only If Architecture (Karolina Częczek)

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Współpraca:
Stałe Przedstawicielstwo RP przy Narodach Zjednoczonych w Nowym Jorku
College of Design – School of Architecture – North Carolina State University
Ambasada RP w Waszyngtonie
Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku
Instytut Polski w Nowym Jorku
AIA NY Center for Architecture
Muzeum Architektury we Wrocławiu

Identyfikacja wizualna: Katarzyna Nestorowicz
Opracowanie graficzne wystawy: Karolina Częczek, Katarzyna Nestorowicz, Weronika Nowak
Produkcja i licencje: Mateusz Włodarek (Koordynator), Kacper Tomaszewski, Weronika Sołtysiak
Komunikacja: Dominik Witaszczyk, Marta Baranowska, Aleksandra Zaszewska
Wydarzenia towarzyszące: Marta Baranowska (Koordynatorka), Karolina Scheibe-Skorczyk
Redakcja: Urszula Drabińska
Tłumaczenia: Natalia Raczkowska
Postprodukcja zdjęć: Weronika Nowak
Realizacja wystawy: Artpath
Makiety: Onimo, Marta Dachowska
Osoby artystyczne: BAL architektek (Barbara Nawrocka, Dominika Wilczyńska i Dominika Janicka), Alicja Bielawska, Centrala (Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis), Jakub Ciężki, Wiktor Dyndo, Szymon Rogiński

Materiały archiwalne: Centre Pompidou, NCSU University Libraries, Muzeum Warszawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Cranbrook Center for Collections and Research, UPenn Architectural Archives, Walker Arts Center, Smithsonian Archives of American Art, The Art Institute of Chicago

Podziękowania: Peter Nowicki z rodziną, Burak Erdim, Dominika Stecyk, Izabela Gola, Izabela Iwanicka-Dzierżawska, Piotr Kibort, Ewa Perlińska-Kobierzyńska, Katarzyna Iwańska-Rybka, Wanda Urbańska, Katie Mullen, Ireneusz Kotlewski, Maciej Czarnecki

Składamy podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które przyczyniły się do powstania wystawy.

Informujemy, że dołożyliśmy wszelkich starań w celu odnalezienia wszystkich dysponentów autorskich praw majątkowych do utworów prezentowanych na wystawie.