Jan Bogusławski (1910–1982). Według reguł sztuki i własnego upodobania

Cellini powiedział kiedyś, że Perseusz jest jego największym dziełem rzeźbiarskim, bo stworzył je „według reguł sztuki i własnego upodobania”. Ja szukam w dziełach przeszłości reguł sztuki i piękna, żeby według nich tworzyć nowe formy – z własnego upodobania.

Jan Bogusławski, 1954

Wstęp

Jan Bogusławski (1910–1982) należy do grona wielkich osobowości polskiej architektury XX wieku. Projektował budynki, wnętrza, meble, detale architektoniczne i reklamy świetlne. Przez całe życie był związany z Warszawą. Mierzył się z odbudową stolicy (m.in. Zamku Królewskiego), zaprojektował kultowe obiekty warszawskiego modernizmu (m.in. pawilon „Chemii”), ale też architekturę sakralną najwyższej próby (m.in. konkatedrę w Stalowej Woli). Przejawiał pasję do rzeźby, malarstwa, muzyki, literatury. Kierował się regułami sztuki, według których projektował własne formy. W zakresie meblarstwa rozwijał się wielotorowo: projektował sprzęty przeznaczone do mieszkań prywatnych, jak również do luksusowych wnętrz reprezentacyjnych (m.in. do Urzędu Rady Ministrów).

Bogusławski potrafił projektować w różnych okolicznościach i dla rozmaitych zleceniodawców, dlatego jego spuścizna jest wielowątkowa. Umiejętnie łączył tradycję meblarstwa z nowoczesnością, synergię architektury z nowatorskimi rozwiązaniami technicznymi. Wśród mnogości i różnorodności realizacji u podstawy zawsze była pasja do projektowania. Jego twórczość nie ma wspólnego mianownika, chyba poza jednym – Bogusławskiego można określić jako jednego z ostatnich, wielkich indywidualności przedwojennego pokolenia architektów.

Domy weekendowe

W latach 30. XX wieku Jan Bogusławski rozpoczął samodzielną praktykę architektoniczną. Pierwsze zlecenia były odpowiedzią na ówczesne potrzeby warszawiaków, którzy uciekali od zgiełku miasta na jego obrzeża: do Komorowa, Podkowy Leśnej, Skrzypek nad Wisłą. Bogusławski zaprojektował oryginalne domy weekendowe współgrające z naturą. Architektura płynnie przenikała w ogród, zatracając granicę między wnętrzem a terenem.

Proste bryły, przeprute dużymi oknami sprzyjały wypoczynkowi. Jasne wnętrza wyposażał w proste meble dla całej rodziny. Stosował naturalne, lokalne materiały: drewno, kamień, dobrej jakości tkaniny. Zaprojektowane przez Bogusławskiego domy letniskowe powstały w duchu modernizmu osadzonym w podwarszawskich realiach.

Teatry

Bogusławskiego w architekturze teatrów interesowały trzy zagadnienia: maksymalne powiększenie sceny, funkcjonalne rozwiązanie widowni oraz atrakcyjność części wspólnych. Ich poprawne zaprojektowanie miało tworzyć dobre warunki dla widza do odbioru spektaklu oraz do utrzymania atmosfery kreowanej przez aktorów, także w antrakcie. W tym celu Bogusławski proponował rozwiązania zacierające granice między sceną a teatralnymi korytarzami. Wielokrotnie powracał do tego tematu, ulepszał i rozwijał własne pomysły.

Znaczącym momentem w twórczości Bogusławskiego była wygrana, wraz ze swoim zespołem, w międzynarodowym konkursie na siedzibę Teatru Narodowego Opery w Madrycie. Było to jedno z najciekawszych zdarzeń powojennej architektury, szeroko komentowane. Projekt wytyczył drogę rozwoju w budownictwie teatralnym.

Kościoły

Bogusławski uważał, że w architekturze są dwa wielkie tematy – teatr i kościół. Ich wspólnym mianownikiem była funkcja, która pobudzała autora do tworzenia nowego wyrazu architektonicznego. Architekt sięgał do wzorów klasycznych. Szukał w dziełach przeszłości reguł oraz zasad, według których projektował własne formy. Temat architektury sakralnej towarzyszył Bogusławskiemu przez całą jego twórczość.

Do najciekawszych zrealizowanych przez niego projektów należą kościół św. Andrzeja Boboli na Saskiej Kępie oraz konkatedra w Stalowej Woli. W obu realizacjach połączył on synergię architektury z nowatorskimi rozwiązaniami technicznymi. Stosował indywidualną prefabrykację, co pozwoliło mu osiągnąć ażurowość bryły i optymalne doświetlenie wnętrza. Kościoły projektowane przez Bogusławskiego nastrojem nie odbiegają od cenionych przykładów architektury sakralnej.

Zamek Królewski w Warszawie

Kilka lat po wojnie podjęto decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie. W tym celu w 1955 roku powołano Pracownię Architektoniczną „Zamek” i rozpisano konkurs dla zamkniętej grupy architektów na rozwiązanie placu Zamkowego oraz Starego i Nowego Miasta. Zwycięską koncepcję złożył zespół Jana Bogusławskiego.

Doceniono go w szczególności za przeznaczenie Zamku na cele muzealne oraz za rekonstrukcję form dawnego Zamku. W ciągu sześciu lat pracownia pod kierunkiem Bogusławskiego przygotowała dokumentację ocalałego wystroju i wyposażenia Zamku oraz opracowywała projekt odbudowy. W wyniku politycznych zawirowań prace wstrzymano.

Odbudowę wznowiono w 1971 roku, a przed zespołem Bogusławskiego postawiono trzy zadania: odtworzenie bryły Zamku sprzed 1939 roku, wkomponowanie wszystkich zachowanych elementów w ich pierwotne miejsca oraz odtworzenie Zamku w oparciu o przekazy ikonograficzne. W 1972 roku projekt rekonstrukcji Zamku został ukończony. Zamek został odbudowany według koncepcji i projektu wykonawczego Jana Bogusławskiego i jego zespołu.

Rada Państwa

Z końcem lat 40. XX wieku Jan Bogusławski otrzymał prestiżowe zlecenie na wyposażenie gmachu Rady Państwa. Ciąg opracowywanych wnętrz obejmował westybul, hall honorowy, klatkę schodową, gabinety, salę główną oraz salę mniejszą. Bogusławski, tworząc tego typu wnętrza, nie musiał liczyć się z ograniczeniami wykonawczymi i materiałowymi. Tkwiło w nim zaufanie do naturalnych materiałów, dlatego decydował się na szlachetne gatunki drewna, kamień i metal.

Projektując wnętrza, zwracał uwagę na kompozycję całości. W meblach dbał o detal i elegancką, finezyjną linię. W symboliczny sposób nawiązywał detalem do funkcji miejsca. W meblach umieszczał kwiatowe ornamenty oraz pełnoplastyczne rzeźby zwierząt: orłów, sów, wiewiórek, niedźwiedzi – autorstwa Stanisława Sikory.

Ważnym elementem uzupełniającym wyraz artystyczny wnętrza była boazeria ścian i ościeża drzwi. Całości dopełniała tkanina obiciowa mebli projektowana przez Anielę Bogusławską oraz metaloplastyka Henryka Grunwalda.

W 1950 roku za wystrój wnętrz Rady Państwa Bogusławski otrzymał Nagrodę Państwową. W tym samym czasie i w podobnej, uznanej stylistyce, odpowiadającej nowej władzy, wyposażył wnętrza Biblioteki Sejmowej, Kancelarii Urzędu Rady Ministrów, skrzydła gościnnego Belwederu i Ministerstwa Komunikacji.

Śródmieście niezaistniałe

Pierwsze powojenne projekty Bogusławskiego nie doczekały się realizacji. Opracowana z Józefem Łowińskim konkursowa koncepcja na usytuowanie zespołu gmachów centrali „Społem”, w 1947 roku, zdobyła II Nagrodę. Na skrzyżowaniu Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi architekci widzieli wysokie sylwety czterech wieżowców. Wyróżniały się świeżością koncepcji architektoniczno-konstrukcyjnej. Wieże miały stanowić dominantę nowoczesnego Śródmieścia.

Wśród licznych projektów konkursowych szczególnie lubianym przez Bogusławskiego było rozwiązanie wschodniej strony placu Stalina. Do konkursu w 1952 roku stanęły 32 zespoły. Elementem konkursu było zaprojektowanie elewacji o długości 700 metrów, która miała być odpowiednikiem dla Pałacu Kultury i Nauki.

Bogusławski zaproponował trójdzielną elewację z podcieniami, przebitą w czterech miejscach osiami ulic. Na wskroś socrealistyczna wizja miała działać podobnie jak rzymskie założenie placu św. Piotra. Zaprojektowanie tak długiej elewacji było zadaniem bez precedensu i – jak sam autor uważał – najtrudniejszym i najbardziej odpowiedzialnym spośród wszystkich, jakie przyszło mu w życiu rozwiązywać.

Warszawa Centrum

Lata 50. i 60. XX wieku to dla warszawskiego Śródmieścia czas energicznego rozwoju wielkomiejskiej zabudowy. Bogusławski we współpracy z Bohdanem Gniewiewskim zaprojektował budynki zlokalizowane w ścisłym centrum Warszawy. Zrealizowano osiedle Centrum ZOR, Grzybów I i II, Antycedet z samoobsługowym barem „Praha”, pawilon „Chemii”, kombinat gastronomiczny „Zodiak”, a także pierwszy wysokościowiec, tzw. młotek. Budynki włączono do etapu tworzenia nowoczesnego Śródmieścia, ukierunkowanego na potrzeby usługowo-handlowe.

Duet architektów umiejętnie stosował socrealistyczne zasady oraz korzystał ze zdobyczy modernizmu. Projektanci wyposażyli centrum Warszawy w nowoczesne pawilony usługowe, pierwsze w Polsce bary samoobsługowe i jednostki mieszkaniowe. Bogusławski swoje projekty architektoniczne uzupełniał autorskimi reklamami świetlnymi. W ten sposób zaprojektował niesłychanej urody neony, które rozświetliły architekturę Alej Jerozolimskich.

Międzynarodowy prestiż

W drugiej połowie lat 30. XX wieku Bogusławski był już wziętym architektem dekoratorem. W 1937 roku zrealizował wnętrze domu wycieczkowego w Pawilonie Polskim na Wystawie międzynarodowej w Paryżu. We współpracy z Konstantym Danką zaprojektował wnętrze z wykorzystaniem naturalnych materiałów: dzienne łóżko do wypoczynku, fotel oraz kominek wyłożony polnymi kamieniami. Spójne wnętrze nawiązywało stylistycznie do projektowanych w tym czasie przez Bogusławskiego domów letniskowych. Realizację doceniono Grand Prix. W ten sposób architekt znalazł się w kręgu artystów realizujących ważne zlecenia państwowe.

W 1938 roku we współpracy z architektem Maciejem Nowickim stanął do konkursu na realizację projektu szkicowego Pawilonu Polskiego na Światowej Wystawie w Nowym Jorku. Zespół zajął drugie miejsce. Bogusławskiemu powierzono realizację wnętrz. Architekt zaprojektował hall wejściowy, rotundę Przedsiębiorstwa Lasów Państwowych, Gabinet Posła i Pokój Pani.

Wnętrza były nasycone nawiązaniami historycznymi np. do mebli egipskich. Cechowała je elegancja, rzeźbiarskie detale oraz wysoka jakość wykonania. Kompozycje wnętrz zostały pomyślane jako kompletna scenografia. Bogusławski zaproponował boazerię ścian z jasnego jesionu, który był tłem dla mebli wykonanych z czarnego dębu. Wykorzystanie kilku rodzajów drewna we wnętrzach było traktowane jako wizytówka narodowa Polski.

Również w 1938 roku Bogusławski otrzymał nietypowe zlecenie od Lasów Państwowych – na wykonanie prezentu dla następczyni tronu królestwa Niderlandów. Para królewska podczas podróży poślubnej zatrzymała się w Krynicy-Zdroju w domu wypoczynkowym „Patria”. Przyjazd ten szeroko komentowano. Lasy Państwowe postanowiły uczcić to wydarzenie.

Bogusławski we współpracy ze Stanisławem Sikorą oraz wytwórnią mebli L. Kamler zaprojektował i wykonał dziecięcą kołyskę. Program stylistyczny oparł na wzorze polskiej kołyski polnej udekorowanej przedstawieniami opiekuńczych zwierząt. Kołyska została wykonana z dużą precyzją i dbałością o najmniejszy detal z regionalnego drewna: jaworu i czarnej dębiny.

Życie w stolicy

W latach 1935–1939 na łamach czasopisma „Arkady” pisano o aktualnych trendach sztuki użytkowej, publikowano recenzje wydarzeń kulturalnych oraz teksty naukowe. Czasopismo kształtowało gusta, a także kreowało potrzeby odbiorców. W rubryce „Z mieszkań warszawskich” wielokrotnie publikowano projekty mebli oraz całego wyposażenia wnętrz autorstwa Jana Bogusławskiego. Dzięki lansowanym trendom architekt zdobywał prominente zlecenia.

W połowie lat 30. zaprojektował meble do ultranowoczesnej podmiejskiej willi cenionego fizyka Wacława Wernera w Brwinowie. Następnie – komplet mebli do jadalni Róży i Zbigniewa Lutosławskich, rodziny Witolda Lutosławskiego. Wśród interesujących zleceń znajdował się luksusowy komplet mebli o miękkiej linii, z podłokietnikami rzeźbionymi w pingwiny. Uroczy zestaw dla wtedy piętnastoletniej Basi Pniewskiej, córki Bohdana Pniewskiego, został zaprojektowany do jej pokoju w Willi na Skarpie w Warszawie.

Cechą wspólną wszystkich tych zleceń jest wysoki standard mebli, stosowanie luksusowych gatunków drewna (palisander, orzech) oraz szczególne dbanie o detal i staranne wykończenie. Wzrastająca liczba prestiżowych zamówień spowodowała, że w 1937 roku Bogusławski otworzył własną pracownię projektową przy ulicy Langiewicza 13 na warszawskiej Ochocie.

Wystawy

Meble projektowane przez Bogusławskiego, zarówno przed wojną, jak i po wojnie, były prezentowane na wystawach poświęconych ówczesnym wnętrzom mieszkalnym. Przedwojenne środowisko architektów, pod egidą Studium Wnętrz i Sprzętu Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, w 1937 roku zorganizowało wystawę „Architektura wnętrza”. Dążeniem projektantów było stworzenie oferty mebli z wykorzystaniem krajowych materiałów.

Bogusławski przedstawił Pokój Pani o formach klasycznych, pełnych miękkości, lekkości i finezji detalu. Celem wystawy była próba realizacji praktycznych i estetycznych wnętrz mieszkalnych na drodze ścisłej współpracy architekta z rzemieślnikiem. Gotowe komplety mebli miały posłużyć warszawiakom do urządzania mieszkań, z uwzględnieniem dyscypliny ekonomicznej.

Bogusławski, po wojnie, należał do Spółdzielni Architektów „Arkady”. Członkowie spółdzielni prezentowali koncepcje wnętrz tożsame z ideami wygłaszanymi przed 1939 rokiem w Studium Wnętrz i Sprzętu. Na przełomie 1947 i 1948 roku Bogusławski oraz inni członkowie Spółdzielni zaprezentowali swoje meble na Wystawie Przemysłu Artystycznego w Muzeum Narodowym w Warszawie. Organizatorem wystawy było Biuro Nadzoru Estetyki Produkcji. Architekt zaprojektował proste w formie, ale funkcjonalne sprzęty.

Meblarskie realizacje Bogusławskiego wpisywały się w modny nurt projektowania do produkcji masowej, spełniającej kryteria sprzętów funkcjonalnych i dostępnych dla każdego. Tak powstał rozkładany tapczan, rozkręcane krzesła możliwe do magazynowania w kredensie czy wiklinowy fotel do codziennego użytku. Cechowała je smukła linia, a ich ozdobą był jedynie rysunek słojów drewna. Sprzęty nawiązywały do stylistyki mebli skandynawskich i w tamtym czasie były uznawane za nowoczesne.

O wystawie

Wystawa zorganizowana przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki we współpracy z Instytutem Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie stanowiła preludium do poznania twórczości projektanta. Pierwsza monograficzna wystawa w sposób tematyczny i problemowy prezentowała działalność Bogusławskiego. Zgromadziła ponad 200 obiektów: oryginalne meble, niepublikowane rysunki i szkice autora, projekty budowlane, makiety architektoniczne, a także fotografie oraz materiały archiwalne. Takie zestawienie dało możliwość zauważenia indywidualnej estetyki i wyłuskania zasad, według których tworzył.

Wystawę Jan Bogusławski (1910-1982). Według reguł sztuki i własnego upodobania można było oglądać w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego od 4 lipca do 30 września 2024 roku.

Organizator: Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki
Współorganizator: Instytut Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie
Kurator naukowy: prof. Bolesław Stelmach
Kuratorka: Weronika Sołtysiak
Koordynator: Artur Wosz
Architektura wystawy: Jan Strumiłło, Paulina Bukowska
Identyfikacja wizualna: Honza Zamojski
Komunikacja: Dominik Witaszczyk, Katarzyna Nestorowicz, Aleksandra Zaszewska
Koordynacja programu wydarzeń towarzyszących: Marta Baranowska
Program edukacyjny dla młodzieży: Karolina Scheibe-Skorczyk
Współpraca IWP: Katarzyna Borowska, Katarzyna Puczyłowska

Przewodnik online:
Przygotowanie materiałów oraz ilustracji: Weronika Sołtysiak
Redakcja przewodnika online: Aleksandra Zaszewska

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Więcej o wystawie